Το αρχαιότερο διατηρημένο κείμενο της δυτικής παράδοσης

Το 1962 στην περιοχή της αρχαίας Λητής (Δερβένι) βρέθηκε ένας τυλιγμένος απανθρακωμένος πάπυρος σε τάφο που χρονολογείται περί το 340-320 π.Χ.
Ο «πάπυρος του Δερβενίου» αποτελεί το αρχαιότερο διατηρημένο κείμενο-βιβλίο της δυτικής παράδοσης.
Το κείμενο του παπύρου αποτελεί μια φιλοσοφική πραγματεία πάνω σε ένα ορφικό ποίημα του 5ου π.Χ. αιώνα. Δίνει οδηγίες στο νεκρό για το πώς να εισέλθει στη «Νήσο των Μακάρων» και εκτιμάται πως γράφτηκε από κάποιο μάντη στο δεύτερο μισό του 5ου π.Χ. αιώνα, πολύ πριν το θάνατο και την καύση του νεκρού που προσδιορίζεται στα 340 π.Χ.
Ο πάπυρος του Δερβενίου βρέθηκε τεμαχισμένος σε 266 κομμάτια, το μέγεθος των οποίων κυμαίνεται από αυτό ενός μεγάλου γραμματοσήμου έως αυτό μιας φακής. Μεταφέρθηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης προκειμένου να γίνουν οι κορυφαίας δυσκολίας προσπάθειες ανασύνταξης, μετάφρασης και ερμηνείας του κειμένου.
Η μελέτη και δημοσίευση του παπύρου ανατέθηκε αρχικά στον καθηγητή της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας του ΑΠΘ Στ. Καψωμένο. Μετά το θάνατό του ανέλαβαν οι καθηγητές του Αριστοτέλειου Κυριάκος Τσαντσάνογλου, Γιώργος Παράσογλου και Θεόκριτος Κουρεμένος. Τα περισσότερα κομμάτια τοποθετήθηκαν στη σωστή τους θέση, δημιουργώντας έναν κύλινδρο μήκους περίπου τριών μέτρων που περιείχε 26 στήλες αποσπασματικού κειμένου.
Το 1982 δημοσιεύθηκε χωρίς άδεια σε έγκυρο επιστημονικό περιοδικό μια ανυπόγραφη μεταγραφή του παπύρου.
Τον Οκτώβριο του 2006, 44 ολόκληρα χρόνια μετά την ανακάλυψη, παρουσιάστηκε επίσημα από τους 3 καθηγητές το αποτέλεσμα των εργασιών τους με την έκδοση του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών «The Derveni papyrus», στην αγγλική γλώσσα.